Մի իրի պատմություն. պատառաքաղ

Անհնար է հստակ ասել ` երբ և ում կողմից է ստեղծվել առաջին պատառաքաղը։  Այս հարցով զբաղվող հետազոտողներից յուրաքանչյուրն  ունի իր սեփական կարծիքը։ Համաձայն վարկածներից մեկի ՝ պատառաքաղի ստեղծման պատմությունը սկսվում է Մերձավոր Արևելքից  IX դարում։ Ուտելիք և  մրգեր ուտելիս դրանք  վերցնում էին  պատառաքաղով , որպեսզի ձեռքերը չկեղտոտվեն:
Ըստ մեկ այլ վարկածի` պատառաքաղի պատմությունը սկսվում է 1072 թվականին  Բյուզանդիայում։ Այս հարմարանքը հորինվել էր  բյուզանդական արքայադուստր Մարիա Իվերսկայայի կողմից, ով կարծում էր , որ ձեռքերով ուտելը  նվաստացուցիչ է։ Նրա պատվերով պատրաստված առաջին պատառաքաղը ոսկուց էր։ Փղոսկրե կոթը պատված էր սադափե զարդանախշերով:
Պատառաքաղը  Եվրոպայում հայտնվեց դեռևս 17-րդ դարում, երբ այն սկսեցին օգտագործել իտալացի առևտրականներն ու ազնվականները: Շատ ավելի ուշ  այս սպասքը հայտնվեց Հյուսիսային Եվրոպայում:  Պատառաքաղների մասին լուրը Անգլիա հասավ գրող Թոմաս Կորիեթի շնորհիվ:  Նա դրանց մասին հիշատակեց իր` 1611 թվականին Իտալիա կատարած ճանապարհորդությունը նկարագրող գրքում: Սակայն , Անգլիայի և Գերմանիայի բնակչությունը այս սպասքն սկսեց  օգտագործել միայն XVIII դարում:  Այն ժամանակների պատառաքաղը չորս ատամից բաղկացած հարմարանք էր:  Ի դեպ, պատառաքաղի ատամների կորացումը մտածել են Գերմանիայում:  Կաթոլիկ եկեղեցին ամեն կերպ ցույց էր տալիս իր բացասական վերաբերմունքը պատառաքաղների հանդեպ` համարելով այն ավելորդ շքեղություն:
Պատառաքաղի հայտնվելը  Ռուսաստանում թվագրվում է 1606 թվականը։ Կրեմլում հարսանեկան խնջույքի ժամանակ այն բերեց Մարինա Մնիշեկը, որը  խիստ  ցնցեց ազնվականությանն ու  հոգևորականությանը:
Պատառաքաղը Ռուսաստոնում համարվել է շքեղություն և այն  կարող էին իրենց թույլ տալ միայն հարուստները։ Սեղանին այս սպասքը դնում էին միայն շատ կարևոր հյուրերի համար։
Թարգմանությունը` Էլեն Պողոսյանի, 10-րդ դասարան
Աղբյուրը

Մի իրի պատմություն. թերթ

Թերթերը ստեղծվել են  դեռևս մ.թ.ա. 2-րդ դարում Հին Հռոմում: Տեսքով նրանք բացարձակապես  նման չէին այժմյան թերթերին, բայց կատարել են նույն գործառույթը` տեղեկատվության տարածում: Հին թերթերը իրենցից ներկայացնում էին  փայտից տախտակներ, որոնք պատմում էին կատարվող իրադարձությունների   մասին:
Առաջին նորությունները պաշտոնական բնույթ չէին կրում, բայց ավելի ուշ Հուլիոս Կեսարը հրաման տվեց, որպեսզի «թերթերը» պատմեն պետական  մաշտաբի իրադարձությունների մասին: Տախտակների վրա սկսեցին ներկայացնել տիրակալների ուղերձները, սենատի հաշվետվությունները, պաշտոնական զեկույցները:
Միայն 16-րդ դարում թերթերը նմանվեցին այժմյան թերթերին: Այդ ժամանակվանից դրանք ավանվեցին  «թերթ», որը ծագել է իտալական մետաղադրամի «գասետներ» անվանումից: Վենետիկում ձեռագիր լրատվական թերթիկը արժեր այդքան դրամ: Ի դեպ, այդ նույն քաղաքում հայտնվեցին տեղեկատվություններ հավաքող  առաջին կենտրոնները, և, բնականաբար, կային մարդիկ, որոնք զբաղվում էին դրանով: Այսպես առաջացան առաջին տեղեկատվական գործակալությունները և նոր մասնագիտությունը՝ լրագրությունը: Թերթի ստեղծման պատմության համար մեծ խթան դարձավ տպագրական տեխնոլոգիաների գյուտը: Սա բերեց նրան, որ  տպագիր թերթերը ավելի էժան դարձան, քան ձեռագիրը, ինչպես նաև ավելացավ տպաքանակը: 1657 թվականին թերթերը սկսեցին օգտագործել գովազդային նպատակներով:
18-րդ դարում, շնորհիվ անգլիացի գրող և հրապարակախոս  Դանիել Դեֆոյի, որը հրապարակեց  «Պետական գործերի տեսությունը», ծնունդ  առավ «քաղաքական լրագրությունը» :
Ռուսաստանում առաջին ձեռագիր թերթերն անվանում էին «ազդարարական նամակներ», իսկ մի փոքր ուշ` «Կուրանտներ»:  Մեզ է հասել 1621 թվականի «Կուրանտների» թողարկումը: Հատկանշական է, որ այդ ժամանակ նորությունների մեծ մասը օտարալեզու գրառումներ էին `թարգմանված ռուսերեն: Առաջին ռուսական տպագրական հրատարակությունը լույս է տեսել 1702 թվականին` Պետրոս Մեծի գահակալության օրոք և  կոչվում էր «Վեդոմոստներ:

Թարգմանությունը` Լիլիթ Գասպարյանի, Քոլեջ, 1-2 կուրս
Աղբյուրը

Մի իրի պատմություն. գդալ

Այնպիսի օգտակար սպասքի, ինչպիսին գդալն է, ստեղծման պատմությունը սկսվել է դեռ նեոլիթի ժամանակներից: Այդ ժամանակ դրա համար վերցնում էին ցանկացած նյութ, լիներ դա  թե՛ եղջյուր, թե՛ կաշի, թե՛ ընկույզի կեղև, թե՛ փայտ: Սովորելով ձուլել մետաղներ՝ մարդիկ սկսեցին գդալներ պատրաստել դրանցից: Մեր թվարկությունից մոտ 3000 տարի առաջ դրանք պատրաստվում էին տաքացրած կավից: Հայտնի է, որ հին եգիպտացիները հիմնականում օգտագործում էին բրոնզե գդալներ, իսկ Հելլադայի  բնակիչները՝ արծաթե:
Հայտնի չէ, թե երբվանից են Ռուսաստանում  օգտագործում այդ անհայտ  ճաշասպասքը, սակայն  փաստ է, որ առաջին արծաթե գդալը ձուլվել էր 998թ.  Իշխան Վլադիմիր մեծի համար: Հետաքրքիր է այն փաստը, որ եվրոպացիները սկսեցին գդալ գործածել  մի քանի դար հետո՝ գերադասելով սնունդը ուտել ձեռքերով:
Գդալի ամբողջ պատմության ընթացքում նրա ձևը փոխվել է, սակայն  կառուցվածքում միշտ  մնացել են երեք հիմնական մասերը՝ գոգավոր մասը՝ հավաքելու և փոխանցելու համար, բռնիչը՝ գդալը կառավարելու համար, և առաջին ու երկրորդ մասերը միացնող կամարը:
Մոտավորապես մինչև XVII դարի կեսերը գդալները պատրաստվում էին կարճ բռնիչով: Ժանեկավոր կրծքազարդի նորաձևության հետ միասին գդալի բռնիչները մի քանի անգամ երկարեցին:  Իսկ ահա  XIX դարի վերջին դրանք  ավելի լայն ու հարթ դարձան, որպեսզի հնարավոր լիներ բռնել երեք մատով: Թեյի և սուրճի հետ  հայտնվեցին  փոքր չափի գդալներ:
Գոյություն ունի գդալների մեծ տեսականի՝ թեյի, ապուրի, աղանդերի, երբեմն հանդիպում են նաև հատուկ ունելի-գդալներ: Աղցանների համար օգտագործվում է աղցանի մեծ գդալ: Ապուրների, օրինակ՝ բանջարապուրի, օգտագործման համար օգտագործում են  գդալ, որը նման է փոքրիկ շերեփի: Իսկ բանջարեղենի և սոուսների համար օգտագործում են մեծ գդալ, այն  սովորականից ավելի խորն է նրա համար, որպեսզի ուտելիքը  չկաթի և չկեղտոտի սեղանը:
Այսօր խոհանոցային պարագաների, այդ թվում նաև գդալների պատրաստման հիմնական նյութը համարվում են չժանգոտվող պողպատը՝ երբեմն արծաթաջրած կամ ոսկեջրած, ալյումինը և պլաստմասը: Իսկ ահա փայտե գդալներ կենցաղում գրեթե չեն հանդիպում, դրանք ավելի շատ օգտագործվում են ձևավորման համար:

Թարգմանությունը` Հասմիկ Վարդանյանի, 10-րդ դասարան
Աղբյուրը

Մի իրի պատմություն. արդուկ

Հարցին, թե երբ է առաջին արդուկը հայտնվել մարդու կենցաղում, դժվար կլինի պատասխանել: Եվ մենք, մեր իրերը արդուկելիս,  նույնիսկ  չենք էլ մտածում այդ մասին: Ոմանք կարծում են, որ առաջին արդուկի պատմությունը սկսվել  է այն պահից, երբ հայտնվել է  կտորից հագուստի արտադրությունը։
Սակայն, դեռևս  հին ժամանակներում, կենդանիների մորթին հարթեցնելու նպատակով մարդիկ օգտագործում էին մամոնտի հատուկ հղկված  ոսկոր, այդ  վկայում են նաև հնագետների տվյալները: 16-րդ դարում Եվրոպայում սպիտակեղենը արդուկելու համար սկսեցին օգտագործել երկաթից պատրաստված տաք թիթեղներ, որոնց օգնությամբ հարմար էր հարթեցնել ծալքերը: Որպեսզի հարթեցնեն իրերը, նրանք սկսեցին օգտագործել տաք ջրով լցված ապակյա գնդեր կամ երկաթյա բաժակներ։
Առաջին երկաթե արդուկները հայտնվեցին  ավելի ուշ, երբառանձնահատուկ խնամք պահանջող  ծալքազարդերը, ժապավենները մեծ կիրառություն ստացան։  Այդ ժամանակ այդպիսի արդուկները  բավականին թանկ  արժեին։ Ճոխ զարդանախշերով զարդարված` դրանք ինքաեռների հետ  միասին  ցուցադրվում էին հյուրերի մոտ: Տան մեջ արդուկի առկայությունը շեշտում էր տանտիրոջ բարեկեցությունն ու հարստությունը:
Ռուսաստանում  արդուկներ սկսեցին պատրաստել 18-րդ դարում դեմիդովյան գործարաններում: Առաջին սարքը, որը այն ժամանակ ստեղծել են արհեստավորները, եղել է ներդիրով, այն շիկացնում  էին և դնում  արդուկի մեջ։ Զգալի հաջողություն ունեցավ ածուխով արդուկը, որը նույնպես տաքացվում էր աշխատելուց առաջ.  բացում էին կափարիչը և մեջը լցնում շիկացած ածուխ: Այն բավականին ծանր էր:
19-րդ դարում հայտնվեց առաջին սպիրտային արդուկը` պատրաստված Գերմանիայի վարպետների կողմից։ Նրանք կռահեցին, որ կարելի է արդուկի վերին մասին ամրացնել փոքրիկ թիթեղյա անոթ  սպիրտով, որը փոքր քանակությամբ ջերմություն էր արձակում:       Ռուսաստանում սպիրտային արդուկը չգոյատևեց, քանի որ արժեքը բարձր էր` 10 ռուբլի, մինչդեռ Մոսկվայում բնակարան կարելի էր վարձել 5 ռուբլով, իսկ  սովորական չուգունե արդուկը արժեր 1 ռուբլի:
Գրեթե միաժամանակ սպիրտայինի հետ հայտնվեց գազային արդուկը, որը նման էր փոքրիկ գործարանի։ Ներսում վառելիքի փոքրիկ բաքին միացված  այրիչն էր, կափարիչին տեղադրված էօդափոխիչ պոմպը, որը արդուկելու ժամանակ հեշտությամբ լարում էին բանալիով։ Նախքան աշխատանքին անցնելը` անհրաժեշտ էր տաքացնել բաքը, այնուհետև գոլորշին պոմպի մղումով մտնում էր այրիչի մեջ: Հաջորդ քայլը բոց առաջացնելն էր, և  կարելի էր արդուկել:
Էլեկտրականության հայտնվելով  այս հարցում լուծվեցին շատ խնդիրներ: Մեծ ձեռքբերում էր ջերմակարգավորիչների և խոնավացուցիչ տարբեր սարքերի  առաջացումը, և ժամանակակից աշխարհում կա արդուկների մեծ ընտրանի:

Թարգմանությունը` Մոնա Իսահակյանի:
Աղբյուրը:

Մի իրի պատմություն. սենդվիչ

Սենդվիչի պատմությունը  ծագում է Ջոն Մոնտգյուի` կոմս Սենդվիչի`   խաշած միսը  հացի մեջ դնելու գաղափարից: Ըստ էության, այդ իսկ պատճառով այսօր շատ  տարածված նման ուտեստը կոչվում է սենդվիչ,  չնայած` մենք սովոր ենք այն անվանել բրդուճ:
Գրաֆ Սենդվիչը ապրել է տասնութերորդ դարում և հեռու էր  խոհարարական արվեստից։ Նա Մեծ Բրիտանիայում զբաղեցրել է տարբեր պետական պաշտոններ։ Այդ պատճառով Ջոնը հիշվում է ոչ միայն սենդվիչի ստեղծող, այլ` որպես Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութատիրության համար պատերազմի մասնակից, որտեղ Բրիտանիան պարտություն էր կրել:
Պատմում են,  որ կոմս Սենդվիչը, լինելով չափազանց մոլի մարդ և թղթախաղերի  մեծ երկրպագու, խաղի ընթացքում սիրում էր հաց ու եփած միս ուտել։ Այդ ուտելիքը նրան բազմիցս մատուցել է նրա ծառան։ Մյուսները բնութագրում են նրան որպես անհավատալիորեն  աշխատասեր մարդու  և,  սովը հագեցնելու համար, նա աշխատանքից չշեղվելով, իր աշխատասենյակում հացով միս էր ուտում:
Կոմսը  սենդվիչներից չի հրաժարվել նույնիսկ  կողմնակի անձանց ներկայությամբ։ Ակնհայտ է, որ Սենդվիչը պահանջկոտ չէր ուտելիքի նկատմամբ, դրա համար էլ այդպիսի ուտեստը նրան լիովին  բավարարում էր։
Իմիջիայլոց  հայտնի է, որ թղթախաղերի  հանդեպ  մոլուցքի պատճառով կոմսը  հաճախ էր միջոցների սուղություն ունենում:

Թարգմանությունը` Անահիտ Գաբրիելյանի, 1-2 կուրս
Աղբյուրը

Մի իրի պատմություն. մայոնեզ

Մայոնեզի ստեղծման  մասին  մի քանի լեգենդ գոյություն ունի: Ըստ առաջին վարկածի՝ 1757թվականին Մաոն քաղաքում՝ Մենորկա կղզու մայրաքաղաքում, որը դարձել էր պայքարի  ասպարեզ, անցկացվում էին  զորավարժություններ: Քաղաք էին  մտել ֆրանսիական զորքերը՝  դուքս Ռիշելյեի  գլխավորությամբ:
Շուտով քաղաքի պարիսպներին էին  մոտենում  անգլիացիները և շրջապատում Մաոն քաղաքը՝ վերցնելով այն ամուր օղակի մեջ: Դուքսը քաղաքը հակառակորդին հանձնել չէր ցանկանում, սակայն սովն արդեն սպառնում էր Մաոնի բնակչությանը, պարենից  մնացել էին  միայն ձիթապտղի յուղը և հավկիթը: Ռիշելյեի շեֆ խոհարարը հնարամտությամբ ցանկանում է զարմացնել արիստոկրատին: Նա պատրաստում է  նոր նրբահամ ուտեստ. ձվի դեղնուցներին խառնում է շաքարը, այնուհետև  խառնուրդին ավելացնում է  ձիթայուղը, ստացվում է նոր սոուս: Նրա համը   դուքսի կողմից գնահատվում է արժանապատվորեն: Նոր սոուսին տրվում է «մաոնյան» անվանումը`  ի պատիվ պաշարված քաղաքի: Հետագայում  այն  անվանում են  մայոնեզ:
Ըստ երկրորդ վարկածի՝ մայոնեզի ստեղծման պատմությունը կապում են Լուի Կրիլոնսկու անվան հետ: Այդ զորահրամանատարը 1782  թվականին կարողանում է  հետ գրավել  անգլիացիներից Մենորկա  կղզու մայրաքաղաքը` Մաոնը: Սոուսի հայտնագործման  պատճառը այս անգամ դառնում է մթերքի  առատությունը: Հաղթանակի պատվին կազմակերպվում է  մեծ խնջույք, որի ժամանակ դուքսի հրամանով խոհարարի կողմից պատրաստվում է նորույթը՝ աննախադեպ սոուսը: Նրա պատրաստման համար  օգտագործել էին  հետևյալ մթերքները՝ ձու, շաքար, ձիթապտղի յուղ, աղ, կիտրոնի հյութ և կարմիր պղպեղ: Չի բացառվում, որ այդ սոուսը կարողանում էին  պատրաստել հին ժամանակներից ի վեր:
Անհիշելի ժամանակներիցՙ  հայտնի է, որ իր ծագումով մայոնեզը պարտական է ալի-օլի սոուսին (քերած սխտորը ձիթայուղի մեջ): Սակայն, որքան էլ վիճեն մայոնեզի ծագման  պատմության վերաբերյալ, այդ հիանալի, նախկինում բոլորին անհայտ սոուսը, սերտորեն  ամրագրվել էր  եվրոպական  արիստոկրատների ճաշացանկում հենց XVIII դարում` դառնալով  ցանկացած սառը նախուտեստի համար դասական սոուս:
Թարգմանեց Լուսինե Եսայանը, 1-2 կուրս:
Աղբյուրը

Մի իրի պատմություն. թանաք

Հին եգիպտացիները  առաջինն էին, ովքեր հայտնագործեցին թանաքի պատրաստման բաղադրատոմսը։ Քանի որ նրանք գրում էին պապիրուսի վրա,  օգտագործում էին մրի և յուղի խառնուրդը։ Չինաստանում նույն այդ բաղադրատոմսը օգտագործում էին 2,5 հազար տարի առաջ։ Այստեղից էլ սկիզբ է առնում թանաքի պատմությունը։
Հռոմեացիները և հույները նույնիսկ մեր դարաշրջանից առաջ (3-րդ դարում) օգտագործում էին մի քանի տեսակի թանաք: Կարմիր «պալատական  թանաք» պատրաստելու համար օգտագործում էին ծծմբային սնդիկ և ծիրանի ներկ:
Սև թանաք ստանալու  համար նրանք օգտագործում էին գունանկարչական  սև ներկ, որթատունկ, մուր, փայտածուխ, մրգերի կորիզներ: Ավելի ուշ` եռացնում էին ծառերի աղաղակիր կեղևը։
Երկաթե թանաքի պատմությունը, որը  հայտնի է նաև այժմ, սկսվում է 16-րդ դարից: Այդ թանաքը   պատրաստվել է հետևյալ կերպ` ընկուզենու  կամ կաղնու կեղևից, լաստենու արմատներից, «թանաքային ընկույզներից» (բույսերի տերևների վրա առաջացած պաթոլոգիական պալարներ)  պատրաստել են եփուկ` թանաքային հյութ, այնուհետև նրա մեջ երկաթե կտորներ են ընկղմել, հետո` բուսախեժ `թանաքի ամրության համար, իսկ մածուցիկությունը նվազեցնելու համար ավելացրել են մեխակ, կոճապղպեղ, շիբ:
1876 թվականին քիմիկոս Կ.Բ. Շելեն կարողացավ կռահել թանաքի ստացման  գաղտնիքը: Նա պարզեց, որ եփելու ժամանակ  լաստենու կեղևից ջրի մեջ դաբաղաթթուներ էին լցվում, և երկաթը նրանց հետ առաջացնում էր  թթու երկաթախառն աղեր: Ստացվում  էր թույլ  գունավոր լուծույթ, սակայն չորանալու ընթացքում, երբ երկաթը օքսիդանում էր, այն մգանում էր: Առաջացած  երկաթի օքսիդը անլուծելի էր և դիմացկուն`  լույսի ճառագայթների հանդեպ:
Ժամանակը անցնում է, և թանաքի պատմությունը նույնպես  չի դոփում տեղում: Մեր օրերում  ստեղծվել են թանաքի բազմաթիվ տեսակներ, այդ  թվում` այսպես կոչված «հավերժական» և անտեսանելի թանաքներ:

Թարգմանությունը` Անի Հակոբյանի, 10-րդ դասարան
Աղբյուրը